ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, 1526 ਵਿਚ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ, ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਇਬਰਾਹਿਮ ਲੋਧੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਲਈ ਬੰਦੂਕ ਦੀਆਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਨਿਰਣਾਇਕ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਪਰ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਲਈ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 1368 ਵਿਚ ਅਡੋਨੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਅਤੇ 15 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਰਾਜਾ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਹਮਣੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਸਬੂਤ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।
ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਨਿਯਮਤ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ 1748 ਵਿਚ ਗਨ ਲਸ਼ਕਰ, ਟਿੰਡਲਜ਼ ਅਤੇ ਸਰੇਂਗਜ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਭਾਰਤੀ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਛੋਟੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਨਾਲ ਉਭਾਰਿਆ। ਕੁਝ ਪਹਾੜੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਬੈਟਰੀਆਂ, ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਉਭਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਰਾਇਲ ਤੋਪਖਾਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀਆਂ। ਬੰਬੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਭਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਨਾਮ 5 ਬੰਬੇ ਮਾਉਂਟੇਨ ਬੈਟਰੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਅਫ਼ਗਾਨ ਯੁੱਧ (1839– 1842) ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।
1857 ਦਾ ਇੰਡੀਅਨ ਬਗਾਵਤ 10 ਮਈ 1857 ਨੂੰ ਮੇਰਠ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਬੰਗਾਲ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਜਵਾਨ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਤਿੰਨ ਬਟਾਲੀਅਨ ਪੈਰ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨੂੰ 1862 ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬੰਬੇ ਆਰਮੀ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪਹਾੜੀ ਤੋਪਖਾਨਾ ਬੈਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਟੁਕੜੀ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਫੀਲਡ ਬੈਟਰੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਤੋਪਖਾਨਾ ਇਕਾਈਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬੰਬੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਮੇਜਰ ਰਿਚਰਡ ਕੀਟਿੰਜ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਬਗਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ 1858 ਵਿੱਚ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਕਰਾਸ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ 15 ਜਨਵਰੀ 1935 ਨੂੰ ਖੜੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਭਾਰਤੀ ਫੀਲਡ ਰੈਜੀਮੈਂਟਸ, ਅਸਲ ਵਿਚ ਏ, ਬੀ ਅਤੇ ਸੀ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਨ। ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ 'ਇੰਡੀਅਨ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਆਫ਼ ਆਰਟਿਲਰੀ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ 1 ਨਵੰਬਰ 1940 ਨੂੰ 'ਦਿ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਟਲਰੀ' ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਕਤੂਬਰ 1945 ਵਿਚ 'ਰਾਇਲ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਟਲਰੀ' ਬਣ ਗਈ।1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਰ.ਆਈ.ਏ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਤੋਪਖਾਨਾ ਰੈਜਮੈਂਟਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਆਫ਼ ਆਰਟਿਲਰੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਲੜੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਜੋ ਤਾਜ਼ਾ ਕਾਰਗਿਲ ਯੁੱਧ ਸੀ।
ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਆਰਟਿਲਰੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ, ਨਾਸਿਕ ਦੇ ਕੋਲ ਦੇਵਾਲੀ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਆਫ ਆਰਟਿਲਰੀ ਮਿੁਊਜ਼ੀਅਮ, ਜੋ ਕਿ 1970 ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਵੀ ਨਾਸਿਕ ਵਿਚ ਨਾਸਿਕ ਰੋਡ ਕੈਂਪ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਆਫ਼ ਆਰਟਿਲਰੀ ਨੂੰ 1990 ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਫੀਲਡ ਤੋਪਖਾਨਾ, ਜਨਵਰੀ 1994 ਵਿਚ ਗਠਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਏਅਰ ਡਿਫੈਂਸ ਤੋਪਖਾਨਾ, ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ 1993 ਵਿਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਆਰਮੀ ਐਵੀਏਸ਼ਨ ਕੋਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਫੀਲਡ ਤੋਪਖ਼ਾਨਾ 190 ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਵਾਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ, ਪਰ ਹੁਣ ਫ਼ੌਜ ਦੀ 1.2 ਮਿਲੀਅਨ 1996 ਦੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। 15 ਜਨਵਰੀ 1985 ਨੂੰ, ਇੰਡੀਆ ਡਾਕਘਰ ਦੁਆਰਾ, ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਜੁਬਲੀ ਤੇ ਇੰਡੀਆ ਡਾਕਘਰ ਦੁਆਰਾ ਮਾਊਂਟੇਨ ਬੈਟਰੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਗੰਨਰ ਅਤੇ ਹੋਇਟਜ਼ਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਾਰਗਿਲ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤੀ ਤੋਪਖਾਨਾ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਘੁਸਪੈਠੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਚੋਟੀ ਦੇ ਫੌਜੀ ਬਰੇਸ, ਡਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਾਂਡਰ, ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਕਮਾਂਡਰ ਅਤੇ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਟਕਰਾਅ ਵਿਚ ਦੋ ਅਧਿਕਾਰੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਨਰਲ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਲਿਕ ਅਤੇ ਫਿਰ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਸੁੰਦਰਾਰਾਜਨ ਪਦਮਨਾਭਨ ਸਨ, ਜੋ ਦੋਵੇਂ ਸੈਨਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।
ਤੋਪਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਫੌਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ:-
ਰੈਜਮੈਂਟਾਂ ਨੂੰ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਕੁਝ ਰਵਾਇਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ। ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਰੈਜਮੈਂਟਾਂ ਵਿਚ, ਇਕਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ, ਜਾਟਾਂ, ਡੋਗਰਾਂ, ਰਾਜਪੂਤਾਂ, ਅਹੀਰਾਂ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ, ਗੁਰਖਾਸਾਂ, ਮਰਾਠਿਆਂ ਅਤੇ ਐਸ.ਆਈ.ਸੀ. (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਸਾਂ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਲਾਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੋ ਏਅਰਬੋਰਨ ਤੋਪਖਾਨਾ ਇਕਾਈਆਂ, 9 (ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ) ਫੀਲਡ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਅਤੇ 17 (ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ) ਫੀਲਡ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਵੀ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਪੈਦਲ ਫੜਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਦਿਨ ਦੀ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਆਉਣ 'ਤੇ, ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਜ਼ਾਦਾ ਹੈ ।
ਤੋਪਖਾਨੇ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ:-
ਤੋਪਖਾਨੇ ਵਿਚ, ਰੈਜਮੈਂਟਸ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੀਡੀਅਮ ਰੈਜੀਮੈਂਟ, ਲਾਈਟ ਰੈਜੀਮੈਂਟ, ਮਿਸਾਈਲ ਰੈਜੀਮੈਂਟ, ਰਾਕੇਟ ਰੈਜੀਮੈਂਟ, ਸਟਾ (ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਟਾਰਗੇਟ ਪ੍ਰਾਪਤੀ) ਰੈਜੀਮੈਂਟ, ਸਟਾ (ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਟਾਰਗੇਟ ਪ੍ਰਾਪਤੀ) ਬੈਟਰੀ ਅਤੇ ਫੀਲਡ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਇਕਾਈ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਉਪਕਰਣ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਤੋਪਖਾਨੇ ਵਿਚ ਸਾਟਾ ਬੈਟਰੀ ਅਤੇ ਸਾਟਾ ਰੈਜੀਮੈਂਟਸ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਕਾਈਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਯੂਏਵੀ ਡਰੋਨ ਅਤੇ ਈਐਲਐਮ ਮਾਸਟ ਰੈਡਾਰ ਸਿਸਟਮ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹਨ।
ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਵਿਚ, 3 ਤੋਪਖਾਨਾ ਵਿਭਾਗ ਹਨ।
40 ਤੋਪਖਾਨਾ ਡਵੀਜ਼ਨ (ਅੰਬਾਲਾ, ਹਰਿਆਣਾ) (ਪੱਛਮੀ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਅਧੀਨ).
41 ਤੋਪਖਾਨਾ ਡਵੀਜ਼ਨ (ਪੁਣੇ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ) (ਦੱਖਣੀ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਅਧੀਨ).
42 ਤੋਪਖਾਨਾ ਡਵੀਜ਼ਨ (ਅਲਵਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ) (ਦੱਖਣੀ ਪੱਛਮੀ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਅਧੀਨ).
ਲਾਈਟ ਤੋਪਖਾਨਾ
120 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਈ 1 ਲਾਈਟ ਮੋਰਟਾਰ
ਫੀਲਡ ਤੋਪਖਾਨਾ
105 ਮਿਲੀਮੀਟਰ 105 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਇੰਡੀਅਨ ਫੀਲਡ ਗਨਲਾਈਟ ਫੀਲਡ ਗਨ
122mm ਡੀ -30 ਹਾਵਿਤਜ਼ਰ
ਦਰਮਿਆਨੀ ਤੋਪਖਾਨਾ
130mm ਐਮ-46 ਫੀਲਡ ਗਨ
155 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਹਾਉਬਿਟਸ ਐਫਐਚ 77 / ਬੀ ਹਾਵਿਤਜ਼ਰ
155mm ਧਨੁਸ਼ (ਹਾਵਿਤਜ਼ਰ)
155mm ਐਮ 777 ਹੋਵੀਟਜ਼ਰ
155mm ਡੀਆਰਡੀਓ ਐਡਵਾਂਸਡ ਟਾਵਡ ਤੋਪਖਾਨਾ ਬੰਦੂਕ ਸਿਸਟਮ (ATAGS)
ਸਵੈ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਤੋਪਖਾਨਾ
105mm FV433 Abbot ਸਵੈ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਬੰਦੂਕ
130mm ਐਮ-46 ਕੈਟਾਪਲਟ ਸਵੈ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਬੰਦੂਕ
155mm ਕੇ 9 ਵਾਜਰਾ
ਰਾਕੇਟ ਤੋਪਖਾਨਾ
122mm BM-21 ਗਰੈਡ ਮਲਟੀਪਲ ਬੈਰਲ ਰਾਕੇਟ ਲਾਂਚਰ
214mm ਪਿਨਾਕਾ ਮਲਟੀ ਬੈਰਲ ਰਾਕੇਟ ਲਾਂਚਰ
300 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਬੀਐਮ -30 ਸਮਾਰਟ ਮਲਟੀਪਲ ਬੈਰਲ ਰਾਕੇਟ ਲਾਂਚਰ
ਮਿਸਾਈਲ ਤੋਪਖਾਨਾ
ਬ੍ਰਹਮੋਸ ਮਿਸਾਈਲ ਸਿਸਟਮ
ਅਗਨੀ ਮਿਸਾਈਲ ਸਿਸਟਮ
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਮਿਸਾਈਲ ਸਿਸਟਮ
ਪ੍ਰਹਾਰ ਮਿਜ਼ਾਈਲ
ਸ਼ੌਰਿਆ ਮਿਜ਼ਾਈਲ
ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਟੀਚਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
ਯੂਏਵੀ ਡਰੋਨਜ਼ (ਹੇਰੋਨ) ਸਿਸਟਮ
ਈਐਲਐਮ ਮਸਟ ਮੋਬਾਈਲ ਰੈਡਾਰ ਸਿਸਟਮ
ਡਬਲਯੂਐਲਆਰ (ਹਥਿਆਰ ਲੱਭਣ ਵਾਲੇ ਰਾਡਾਰ) ਸਿਸਟਮ
ਲੋਰੌਸ (ਲੰਬੀ ਰੇਂਜ ਰੀਕੋਨਾਈਸੈਂਸ ਅਤੇ ਆਬਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ)
ਐਮਬੀਐਫਐਸਆਰ (ਮੀਡੀਅਮ ਰੇਂਜ ਬੈਟਲਫੀਲਡ ਨਿਗਰਾਨੀ ਰਡਾਰ)
ਸਿਸਟਮ ਸ਼ਾਰਟ ਰੇਂਜ ਬੈਟਲ ਫੀਲਡ ਨਿਗਰਾਨੀ ਰਡਾਰ ਸਿਸਟਮ
No comments:
Post a Comment